Οι νυχτερινές φαντασιώσεις των παιδιών μας λένε πολλά για τους φόβους και τις αγωνίες τους. Και μπορούν να ερμηνευτούν. Με ένα σχέδιο και με τη βοήθεια μιας ειδικού...
Πού πάνε τα παιδιά όταν κοιμούνται; «Κατοικούν σε μελλοντικά σπίτια που εσείς ούτε στα όνειρά σας θα μπορέσετε να επισκεφθείτε», έγραφε ο Λιβανέζος ποιητής Kahlil Gibran. Βρίσκονται μέσα μας για εννέα μήνες, ακόμα και μετά τη γέννηση δε θα ήθελαν ποτέ να μας αποχωριστούν, και μας περιμένουν με την αγκαλιά ανοιχτή όταν επιστρέφουμε στο σπίτι. Κηρύσσουν ευχαρίστως πόλεμο στον ύπνο, αρκεί να μη μας αφήσουν στο σκοτάδι πίσω από την πόρτα του δωματίου τους. Αλλά όταν κλείνουν τα μάτια και κουλουριάζονται σ’ εκείνη την κρυφή γωνιά του εαυτού τους, που οι ψυχολόγοι ονομάζουν ψυχισμό, ξαφνικά γίνονται ξένα.
Συναντούν άγνωστα πρόσωπα και τόπους, ζουν για λογαριασμό τους εμπειρίες που τα ικανοποιούν ή μπλέκονται σε μπελάδες, σε τρομαχτικές περιπέτειες, που όταν ξυπνήσουν δεν ξέρουν ή δε θέλουν να διηγηθούν. Είναι αυτά τα ίδια που όταν ονειρεύονται μας αφήνουν έξω από την πόρτα, με την υποχρέωση να τα παρηγορούμε όταν ξυπνούν κλαίγοντας ή με την προσπάθεια να ερμηνεύουμε τα συναισθήματά τους από τα ψήγματα των εκμυστηρεύσεών τους. Αλλά υπάρχει ένας τρόπος για να βρούμε ένα πέρασμα και να εισχωρήσουμε στον κόσμο των ονείρων τους. Τον βρήκε μια Μιλανέζα ψυχολόγος η Manuela Giulieri, που ζει μια ζωή με τα παιδιά.
Ασχολείται με αυτά στον παιδικό σταθμό Ciaobimbi, που είχε ιδρύσει η μητέρα της τη δεκαετία του ‘70, τον οποίο σήμερα και διευθύνει. Όταν τα παιδιά έρχονται το πρωί στο σχολείο, με το κεφάλι ακόμα ζαλισμένο από τα όνειρα, τους ζητάει να τα σχεδιάσουν σαν να ήταν παραμύθια που αυτή τη φορά τα παιδιά διηγούνται στους μεγάλους. Τέρατα, μάγισσες, ζώα, πρόσωπα της οικογένειας ή τα ίδια τα παιδιά, άλλοτε ήρωες άλλοτε θύματα, γεμίζουν φανταστικά οράματα που διευρύνουν τα σύμβολα και τις εμπειρίες που βιώνουν στην καθημερινότητα.
Συναισθηματικές καταιγίδες
«Το σχέδιο είναι ένα χρησιμότατο εργαλείο, που βοηθάει το παιδί να επεξεργαστεί τα όνειρα και να πάρει αποστάσεις από τις εντάσεις της πραγματικής ζωής» εξηγεί η Giulieri. «Από τα 2 μέχρι τα 5-6 χρόνια τους, τα παιδιά έχουν μια εντονότατη ονειρική δραστηριότητα, πάνω από το 50% του χρόνου που περνούν κατά τη διάρκεια του ύπνου, γιατί λαμβάνουν πολλά ερεθίσματα.»
Οι καινούργιες ψυχοκινητικές κατακτήσεις τούς ανοίγουν το δρόμο σε σημαντικές ανακαλύψεις. Η είσοδος στον παιδικό σταθμό, που σημαδεύει είτε την απομάκρυνση από τη μητέρα είτε τη σύγκριση με άγνωστα πρόσωπα, που δεν είναι πάντα ευνοϊκά προδιατεθειμένα απέναντί τους, γεννά φόβους και γοητεία. Μια συναισθηματική καταιγίδα που δεν περνά απαρατήρητη στα όνειρα και εκδηλώνεται συχνά με απελπισμένα ξυπνήματα μέσα στην καρδιά της νύχτας. «Πολύ πιο φοβερά στα πολύ μικρά παιδιά, που δεν μπορούν να διακρίνουν το όνειρο από την πραγματικότητα», συνεχίζει η ψυχολόγος.
«Έχουν την τάση να πιστεύουν ότι αυτό που βιώνουν στο όνειρο είναι αληθινό: το τέρας είναι κρυμμένο κάτω απ’ το κρεβάτι ή η μάγισσα θα ξανάρθει αύριο βράδυ και δεν ξέρουν πώς να αμυνθούν. Μόνο γύρω στα 5-6 χρόνια αρχίζει να περνάει απ’ το μυαλό τους η βεβαιότητα ότι τα νυχτερινά οράματα, όσο κι αν είναι τρομακτικά, δε συνεχίζουν στην πραγματικότητα. Ο εφιάλτης γι’ αυτά γεννιέται από την απογοήτευση που νιώθουν στην καθημερινή ζωή, από την ανικανότητα να βρουν μια λύση στα προβλήματα, για παράδειγμα απέναντι στην αυστηρότητα των ενηλίκων.»
Όχι μόνο τέρατα
Και είναι αυτός ο κόσμος των αντιθέσεων και των συγκρούσεων, των ηττών και των επιθυμιών που παίρνει σάρκα και οστά μέσα από τα σχέδια των παιδιών, όπως αυτά που βλέπουμε μέσα σε αυτές τις σελίδες και που η Manuela Giulieri μας βοηθάει να ερμηνεύσουμε.
«Πίσω από το ονειρικό σύμβολο του τέρατος, της μάγισσας ή του επιθετικού ζώου, κρύβονται συχνά τα άτομα με τα οποία το παιδί ζει εντάσεις στην πραγματική ζωή ή φοβάται», εξηγεί... «Ένας συμμαθητής που καθημερινά το πειράζει, η δασκάλα που το μάλωσε, η μαμά ή ο μπαμπάς που του αρνήθηκαν ένα παιχνίδι. Συχνά οι διαστάσεις των προσώπων ή των αντικειμένων γιγαντώνονται στο σχέδιο, επιβεβαιώνοντας τη σημασία ή την ισχύ που η παρουσία τους εξασκεί στον ψυχισμό του παιδιού. Το αδερφάκι που πρόκειται να γεννηθεί και απειλεί το βασίλειό του είναι τεράστιο μέσα στο σώμα της μαμάς, ενώ το ίδιο το παιδί σχεδιάζει τον εαυτό του πολύ μικρό, που συνθλίβεται από αυτές τις δύο κυρίαρχες υπάρξεις. Το μεγάλο μυστήριο του σχολείου γίνεται συχνά ένα επαναλαμβανόμενο όνειρο του παιδιού όταν φτάνει στο κατώφλι του δημοτικού και απεικονίζεται σαν ένας τεράστιος πύργος με σκούρα και απειλητικά παράθυρα.»
Αλλά όχι μόνο εφιάλτες. Αν και το 45% των ονείρων διακατέχεται από φόβους και άγχη, όπως έχει αποδείξει μια πρόσφατη μελέτη πάνω σε 692 παιδιά ανάμεσα στα 4-6 χρόνια, υπάρχουν κι εκείνα που έχουν αίσιο τέλος, στα οποία προβάλλονται φανταστικές και συναρπαστικές περιπέτειες. Ένα «φιλμ» μέσα στο οποίο το παιδί, κυρίως στην ηλικία των 5-6 ετών, μπορεί να κάνει ένα ποιοτικό άλμα, να προσεγγίσει τους στόχους του και να μετατρέψει σε πλεονεκτήματα τις απογοητεύσεις ή τις ήττες της καθημερινής ζωής.
«Δεν είναι θύμα του κάθε τέρατος, αλλά ονειρεύεται ότι το νικά με τη βοήθεια του αγαπημένου του ήρωα ή με το να γίνεται ήρωας το ίδιο», εξηγεί η Manuela Giulieri. «Με την κάπα του Batman μπορεί να πετάξει πέρα από τα εμπόδια ή με το σπαθί λέιζερ μπορεί να νικήσει τους πιο τρομακτικούς εχθρούς. Ακόμα, εμφανίζονται παιχνίδια στα οποία πρωταγωνιστής και νικητής είναι το ίδιο το παιδί, πολύ επιθυμητά παιχνίδια, γλυκίσματα και άλλες τροφές που μπορεί να αποκτήσει χωρίς καμία απαγόρευση.
Ήρωες των καρτούν που γίνονται φίλοι του, ένα ταξίδι ή μια εκδρομή με τη μαμά και τον μπαμπά, η αναβίωση κάποιων διακοπών που έζησαν μαζί ή η επιθυμία να τις πραγματοποιήσει. Ακόμα και τα χρώματα αποκτούν μεγάλη σημασία και προσδίδουν στο σχέδιο-όνειρο ένα θετικό χαρακτηριστικό: ένα τέρας που απεικονίζεται έγχρωμο δηλώνει μια σημασία λιγότερο δραματική στις ονειρικές φαντασιώσεις του παιδιού σε σχέση με εκείνο που απεικονίζεται με λιτό τρόπο, με μια και μοναδική μαύρη μολυβιά.»
Χαρτί και μαρκαδόροι
Όμως, πώς μπορούμε να πείσουμε τα παιδιά να μας διηγηθούν τα όνειρά τους και να τα σχεδιάσουν; «Πρέπει να κάνουμε ερωτήσεις με μεγάλη ηρεμία, χωρίς να επιμένουμε» υποστηρίζει η ψυχολόγος. «Περιμένοντας τις στιγμές κατά τις οποίες είναι πιο ήρεμα, μιλώντας μαζί τους ή ξεφυλλίζοντας ένα εικονογραφημένο βιβλίο και σταματώντας σε εικόνες-σύμβολο. «Εσύ τα έχεις δει ποτέ τη νύχτα ενώ κοιμάσαι;», μπορούμε να ρωτήσουμε. «Πώς είναι; Τι σου έλεγαν; Εσύ τι έκανες;» Ας έχουμε κοντά μας χαρτί και μαρκαδόρους κι ας τους ζητήσουμε να τα σχεδιάσουν για να μας τα γνωρίσουν.
Ας έχουμε υπόψη μας, όμως, ότι τα πολύ μικρά παιδιά των 2-3 ετών δυσκολεύονται περισσότερο να εξηγήσουν τους φόβους τους και να χρησιμοποιήσουν τα όργανα του σχεδίου. Ενώ από τα μεγαλύτερα -των 4-5 ετών- μπορούμε να περιμένουμε καλύτερα αποτελέσματα.»
Οι διακοπές είναι η ιδανική στιγμή για να ξεκινήσουμε αυτό το εγχείρημα. Τα ερεθίσματα αυξάνονται, νέες εμπειρίες αφήνουν στη μνήμη φωτογράμματα από θαύματα και αξιοπερίεργα, η μαμά και ο μπαμπάς είναι επιτέλους πιο διαθέσιμοι. Το σχέδιο-όνειρο γίνεται λοιπόν η ευκαιρία για ένα παιχνίδι που θα εφεύρουμε από κοινού και με το οποίο θα κάνουμε μεγάλες ανακαλύψεις. Ένα ανοιχτό παράθυρο σ’ ένα γοητευτικό πανόραμα: τις σκέψεις και τα συναισθήματα του παιδιού μας.
Τα πιο συχνά σύμβολα
Ο αγαπημένος ήρωας που νικάει τον εχθρό δείχνει την επιθυμία να νικήσει τα πραγματικά εμπόδια.
Τα πρόσωπα της οικογένειας αν έχουν το ίδιο ύψος με το παιδί ή αν το κρατούν απ’ το χέρι δείχνουν προστασία.
Το κακό τέρας είναι το σύμβολο της καταπιεσμένης επιθετικότητας ή της επιθετικότητας που υφίσταται από τους άλλους.
Το τέρας είναι το σύμβολο όλων αυτών που φοβάται το παιδί και από το οποίο αισθάνεται ότι απειλείται περισσότερο.
Τα χρώματα δίνουν μια θετική και γαλήνια σημασία στην ονειρική εμπειρία.
Το άσπρο και το μαύρο είναι ένα τρομακτικό βίωμα απέναντι στο οποίο το παιδί αισθάνεται ανίσχυρο.
Ονειρεύεται ήδη μέσα στην κοιλιά. Και με τη μαμά. Χάρη στην ανταλλαγή ορμονών, το βρέφος λαμβάνει συγκινησιακά ερεθίσματα που αποτελούν την πρώτη ύλη για τα όνειρα.
Πώς να το ηρεμήσουμε αν έχει δει ένα άσχημο όνειρο; Ποια είναι τα καταλληλότερα λόγια;
Μέχρι 3 ετών: Φράσεις όπως «δεν είναι τίποτα, είναι μόνο ένα όνειρο» δεν αρκούν για να το ηρεμήσουν, γιατί σε αυτή την ηλικία το παιδί δεν έχει πλήρη συναίσθηση της κατάστασης στην οποία βρίσκεται. Γι’ αυτό το τέρας ασφαλώς και υπάρχει: το βλέπει, το καταδιώκει απειλητικό, του προκαλεί φόβο. «Το μοναδικό πράγμα που μπορούμε να κάνουμε όταν μωρό ξυπνά τρομαγμένο είναι να το σφίξουμε στην αγκαλιά μας και να το χαϊδέψουμε, για να αισθανθεί προστατευμένο», υποστηρίζει η Manuela Giulieri. Δεν πρέπει να διστάζουμε να το πάρουμε στο κρεβάτι μας. Μόνο τις πρωινές ώρες, όταν είναι πιο ήρεμο, μπορούμε να το παρακινήσουμε να παίξει μαζί μας ένα παιχνίδι, στο οποίο αυτό θα είναι ο πρωταγωνιστής, που θα νικάει τον κακό, λέγοντάς του «Βλέπεις πόσο δυνατός είσαι, κατάφερες να νικήσεις» ή μπορούμε να του δείξουμε μια βιντεοκασέτα λέγοντάς του «Βλέπεις το τέρας υπάρχει, αλλά είναι κλεισμένο εκεί μέσα, παρόλο που το βλέπεις δεν μπορεί να σου κάνει κακό».
4 - 6 ετών: «Μπορούμε να δώσουμε πιο σύνθετες εξηγήσεις. Να του πούμε ότι τη νύχτα ξαναζούμε σαν μια ταινία τα επεισόδια της καθημερινής ζωής», σχολιάζει η Giulieri. Το ρωτάμε λοιπόν «Μήπως αυτές τις μέρες υπήρξε κάτι που σε τρόμαξε, μήπως κάποιος σε έκανε να θυμώσεις;». Ακούμε με προσοχή, χωρίς να δραματοποιούμε. Μετά το παρακινούμε να εκφράσει τις ιστορίες των ονείρων του με ένα σχέδιο: όταν «δει» το τέρας πάνω στο χαρτί, θα μπορέσει πιο εύκολα να αποστασιοποιηθεί από αυτό.
